Di tích này được xây dựng vào năm 1826 dưới thời vua Minh Mạng thứ 7 (1826), tọa lạc trên đỉnh đèo Hải Vân (Ải Vân, Ngãi Lãnh, Ải Vân Sơn, Ải Lĩnh…). phía Tây núi Hải Vân, chỗ giáp vai giữa hai ngọn Hải Vân Sơn (phía Đông) và Bà Sơn (phía Tây), ở độ cao 496m so với mặt nước biển, thuộc dãy núi Bạch Mã - Hải Vân nằm trên địa phận thị trấn Lăng Cô, huyện Phú Lộc (Thừa Thiên Huế) và phường Hòa Hiệp Bắc, quận Liên Chiểu (Tp. Đà Nẵng), cách trung tâm Tp. Huế khoảng 90km về phía Nam, trung tâm Tp. Đà Nẵng khoảng 28km về phía Bắc. Đây là nơi có vị trí chiến lược, quân sự vô cùng quan trọng dưới triều Nguyễn và được vua Minh Mạng đặt cho tên gọi "Thiên hạ đệ nhất hùng quan". 

Cuối năm 2016, lãnh đạo TP Đà Nẵng và Thừa Thiên - Huế họp bàn để đi đến thống nhất lập hồ sơ công nhận di tích quốc gia với cụm công trình Hải Vân Quan. Ngày 14/4/2016 Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch quyết định công nhận Hải Vân Quan là di tích Quốc gia. Điều này góp phần cứu di tích Hải Vân Quan khỏi nguy cơ đổ sụp, hư hỏng sau thời gian dài bị bỏ hoang phế.

Cuối năm 2021, tỉnh Thừa Thiên Huế và thành Phố Đà Nẵng đã thống nhất chi 42 tỉ đồng lấy từ nguồn ngân sách hai tỉnh để trung tu di tích Hải Vân Quan sau thời gian dài xuống cấp nghiêm trọng. Việc trùng tu di tích này đến nay đã hoàn thành và sẽ mở cửa đón khách tham quan vào ngày 01/8/2024.

Lãnh đạoTrung tâm bảo tồn Di tích Cố đô Huế cho biết trước mắt Hải Vân Quan sẽ mở cửa đón khách miễn phí. Sau khi HĐND tỉnh Thừa Thiên Huế họp và thống nhất giá vé khu di tích này thì trung tâm mới mở bán vé.

Ngoài Hải Vân Quan, khu di tích An Lăng, nơi an nghỉ của vua Dục Đức trên đường Duy Tân (TP Huế), cũng sẽ mở cửa đón khách miễn phí vào ngày 1-8 sau thời gian dài trùng tu.