Kế thừa những di sản tư tưởng của C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I.Lênin, Hồ Chí Minh đã phát triển sáng tạo các luận điểm mác-xít về vai trò thanh niên, phong trào thanh niên và xây dựng Đoàn TNCS ở Việt Nam. Gắn thanh niên với vận mệnh của dân tộc, Hồ Chí Minh, trong nhiều bài nói và viết của mình đã luận giải một cách thuyết phục rằng: "Thanh niên là người chủ tương lai của nước nhà... Nước nhà thịnh hay suy, yếu hay mạnh, một phần lớn là do các thanh niên"^[2]

Trong quá trình lãnh đạo Đảng ta luôn đánh giá đúng vị trí, vai trò quan trọng của thanh niên và công tác thanh niên trong sự nghiệp cách mạng của Đảng và dân tộc. Nghị quyết Trung ương 4 (khóa VII) về công tác thanh niên trong thời kỳ đổi mới khẳng định: “Sự nghiệp đổi mới có thành công hay không, cách mạng Việt Nam có vững bước theo con đường xã hội chủ nghĩa hay không phần lớn tùy thuộc vào lực lượng thanh niên, vào việc bồi dưỡng, rèn luyện thế hệ thanh niên. Công tác thanh niên là vấn đề sống còn của dân tộc, là một trong những nhân tố quyết định sự thành bại của cách mạng”. Nghị quyết Trung ương 7 (khóa X) “Về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên” tiếp tục khẳng định: Thanh niên là lực lượng xã hội to lớn, một trong những nhân tố quan trọng quyết định tương lai, vận mệnh dân tộc; là lực lượng chủ yếu trên nhiều lĩnh vực, đảm nhận những công việc đòi hỏi hy sinh, gian khổ, sức khỏe và sáng tạo. Thanh niên là độ tuổi sung sức nhất về thể chất và phát triển trí tuệ, luôn năng động, sáng tạo, muốn tự khẳng định mình.

Tuy nhiên không phải lúc nào xã hội và các cấp ủy đảng cũng có nhận thức đầy đủ về vai trò, vị trí của thanh niên và tầm quan trọng của công tác lãnh đạo đoàn thanh niên. Có nơi, có lúc các cấp ủy đảng, cán bộ, đảng viên chưa thực sự nhận thức đúng đắn về vai trò, vị trí của thanh niên và công tác thanh niên. Coi thanh niên là lớp người non trẻ, “ngựa non háu đá”, không dám giao nhiệm vụ vì không tin tưởng. Trước yêu cầu của thời kỳ đẩy mạnh CNH, HĐH đất nước, quá trình hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng và sự biến đổi nhanh chóng của tình hình đòi hỏi phải tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên nhằm chăm lo, bồi dưỡng và phát huy cao nhất vai trò, sức mạnh của thanh niên trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Một trong những nguyên nhân quan trọng dẫn đến những hạn chế, yếu kém về công tác thanh niên của Đảng là do xuất phát từ nhận thức chưa đầy đủ về vai trò, vị trí của thanh niên và tầm quan trọng của công tác lãnh đạo đoàn thanh niên của các cấp ủy đảng, cán bộ, đảng viên. Nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí của thanh niên là một yếu tố rất quan trọng để tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với thanh niên và Đoàn thanh niên trong giai đoạn hiện nay. Phong trào thanh niên luôn gắn liền với sự lãnh đạo của Đảng, qua đó thanh niên phấn đấu, rèn luyện và trưởng thành. Do đó, nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí của thanh niên để tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với thanh niên và Đoàn thanh niên không chỉ là nhu cầu tồn tại có tính chất nguyên lý về lý luận mà còn là giải pháp thực tiễn rất quan trọng để đẩy mạnh công tác đoàn và phong trào thanh niên. Để nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí của thanh niên nhằm nâng cao chất lượng lãnh đạo của Đảng đối với thanh niên và Đoàn thanh niên cần thực hiện tốt những nội dung sau:

Thứ nhất, các cấp ủy đảng cần quán triệt sâu sắc quan điểm của Đảng về vai trò, vị trí của thanh niên và công tác thanh niên trong tình hình mới. Cần nắm vững các nghị quyết, chỉ thị của Đảng về thanh niên và công tác thanh niên. Trên cơ sở đó thống nhất trong nhận thức của cấp ủy đảng, của cán bộ đảng viên và của chi ủy trong đánh giá, nhìn nhận vị trí, vai trò của thanh niên và xác định rõ trách nhiệm của từng cấp ủy, từng chi bộ, đảng bộ, cán bộ, đảng viên trong sự nghiệp giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ, chăm lo xây dựng, củng cố tổ chức đoàn. Coi việc xây dựng tổ chức đoàn làm hạt nhân đoàn kết, tập hợp rộng rãi các tầng lớp thanh niên cũng quan trọng như xây dựng tổ chức đảng. Công tác đoàn kết, tập hợp thanh niên là một bộ phận quan trọng, không tách rời trong toàn bộ công tác dân vận của đảng, luôn luôn là nhiệm vụ cách mạng có tính chiến lược.

Phong trào thanh niên luôn gắn liền với sự lãnh đạo của Đảng, qua đó thanh niên phấn đấu, rèn luyện và trưởng thành. Qua các phong trào, Đoàn sẽ làm tốt hơn việc tập hợp thanh niên, bổ sung lực lượng và sức chiến đấu cho Đảng.

Thứ hai, đẩy mạnh việc tổ chức tuyên truyền, giáo dục thanh niên. Thực tế xã hội cho thấy, thanh niên với những đặc trưng về lứa tuổi, sức khoẻ tâm lý và nhận thức, thường có các các hành vi, lối sống, quan niệm, cảm thụ và sáng tạo văn hoá riêng mà không phải lúc nào cũng được thừa nhận. Đơn giản như một kiểu tóc, một chiếc váy sặc sỡ được coi là rất thời trang ngoài phố hoặc trong phim ảnh, được giới trẻ rất ham thích nhưng không phải lúc nào cũng làm vừa mắt các bậc phụ huynh. Lối sống hay văn hoá thanh niên là một hiện tượng văn hoá đặc biệt gắn liền với tuổi trẻ trong đó sự sáng tạo và đổi mới luôn là những đặc trưng cơ bản. Nó làm nên bản chất của văn hoá thanh niên. Bên cạnh sự định hướng cho thanh niên tới những sự cảm thụ văn hoá lành mạnh, cần phải tin tưởng vào bản chất tốt đẹp của thanh niên, tạo ra môi trường thuận lợi để giao nhiệm vụ và giúp thanh niên vượt qua khó khăn, vươn lên trong cuộc sống.

Thanh niên là đối tượng rất nhạy cảm với thời cuộc nên những hành động, biểu hiện của thế hệ đi trước rất dễ ảnh hưởng đến thanh niên. Sinh thời Hồ Chí Minh thường nhắc nhở “Lấy gương người tốt, việc tốt để hằng ngày giáo dục lẫn nhau là một trong những cách tốt nhất để xây dựng Đảng, xây dựng các tổ chức cách mạng, xây dựng con người mới, cuộc sống mới”. Cần đẩy mạnh thực hiện "Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh", xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh, xử lý nghiêm minh cán bộ đảng viên thoái hóa, biến chất, vi phạm pháp luật, tạo môi trường chính trị và đạo đức lành mạnh củng cố niềm tin cho thanh niên. Phải phấn đấu để mỗi cán bộ, đảng viên là một tấm gương sáng về đạo đức, lối sống, nói đi đôi với làm để thanh niên học tập và noi theo.

Thứ ba, phát huy vai trò xung kích của thanh niên và Đoàn thanh niên trong sự nghiệp CNH, HĐH đất nước. Tổ chức các phong trào của Đoàn thanh niên để thanh niên thể hiện vai trò của mình trong các phong trào đó.

Đảng phải lãnh đạo Đoàn thanh niên, Hội Liên hiệp thanh niên tạo ra những hoạt động sôi nổi, thiết thực nhằm cuốn hút thanh niên, từ trong thực tiễn thanh niên sẽ được dịp rèn luyện và thể hiện khả năng của mình. Đảng phải lãnh đạo công tác thanh niên vào những chủ đề như: Xung kích lao động sáng tạo nhằm phát huy vai trò tiền phong gương mẫu của thanh niên trong lao động; định hướng Đoàn thanh niên phát triển "Thanh niên tình nguyện" theo hướng đa dạng về nội dung, nâng cao về chất lượng; phát huy vai trò xung kích của thanh niên trong bảo vệ Tổ quốc, giữ gìn an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội; chủ động nắm bắt thông tin, chuẩn bị về ngoại ngữ, tin học, luật pháp quốc tế, bản lĩnh chính trị văn hóa, nâng cao năng lực hội nhập..

Thứ tư, đổi mới cách nhận thức, đánh giá phiến diện về thanh niên và Đoàn thanh niên.

Hồ Chí Minh nhận rõ vai trò quyết định của thanh niên trong tiến trình lịch sử, nhận rõ khả năng cách mạng to lớn của thanh niên, có thể "dời non", "lấp biển" hết lòng tin yêu thanh niên, song Người luôn đặt thanh niên trong tư cách là một chủ thể đang phát triển, đang được tiếp tục hoàn thiện. Điều đó có nghĩa trong thanh niên nói chung và trong mỗi cá thể nói riêng đều có cả mặt mạnh và mặt yếu, đều tiềm ẩn những khả năng lớn cũng như những hạn chế.Hồ Chí Minh dạy: “Cần phải đi sâu vào đời sống thanh niên, hiểu rõ tâm lý của các lớp thanh niên và giúp đỡ họ giải quyết các vấn đề một cách thiết thực”[3]. Khi nắm được những đặc điểm chung và riêng của thanh niên, sẽ hiểu thanh niên hơn, từ đó tạo tiền đề nhận thức, dự báo những mặt tiêu cực, tích cực để động viên, nhắc nhở, thức tỉnh, để họ phát huy những mặt tốt, khắc phục, ngăn ngừa những mặt còn hạn chế hiệu quả hơn.

Trong chương trình công tác của mỗi cấp ủy đảng cần xác định rõ hơn trách nhiệm lãnh đạo và xây dựng Đoàn thanh niên vững mạnh, gắn liền với công tác xây dựng đảng. Lãnh đạo Đảng, Đoàn các cấp, chính quyền, các đoàn thể cần cộng đồng trách nhiệm, làm tốt công tác thanh niên. Các tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên ở các tổ chức cơ sở đảng cần đổi mới trong cách nhìn nhận đánh giá thanh niên. Từ đó, tạo ra sự thống nhất trong nhận thức và đề ra các chương trình kế hoạch, giáo dục, bồi dưỡng thanh niên nhằm tạo ra một đội ngũ thanh niên – những chủ nhân tương lai trưởng thành qua phong trào học tập, tu dưỡng rèn luyện và nghiên cứu khoa học. Cần phải tin tưởng vào trí tuệ và khả năng sáng tạo, sáng kiến và sự nhiệt tình năng nổ của thanh niên. Tuy nhiên muốn tập hợp thanh niên tham gia vào các hoạt động trên phải có tổ chức Đoàn. Đoàn TNCS Hồ Chí Minh là tổ chức chính trị xã hội của thanh niên. Thông qua phong trào thanh niên tổ chức Đoàn trưởng thành và lớn mạnh và ngược lại tổ chức Đoàn vững mạnh sẽ tạo động lực thúc đẩy phong trào thanh niên lên tầm cao mới. Đoàn là đội dự bị tin cậy, đồng thời là tổ chức quần chúng đặc thù của Đảng do đó các cấp ủy đảng cần nhận thức được rằng với chức năng là đội dự bị của Đảng, thì sự phát triển, triển thành của Đoàn cũng là sự phát triển trưởng thành của Đảng trong tương lai.

Thứ năm, bản thân thanh niên tự nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí của mình từ đó xác định nghĩa vụ của mình đối với bản thân, gia đình, xã hội.

Đảng ta đã nhận định: “Một trong những thành tựu của công cuộc đổi mới đất nước là đã xây dựng được thế hệ thanh niên thời kỳ mới có đạo đức, có nhân cách, tri thức, sức khỏe, tư duy năng động và hành động sáng tạo; tiếp nối truyền thống hào hùng của Đảng và dân tộc, nêu cao lòng yêu nước, ý thức xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa; không ngại khó khăn gian khổ, tình nguyện vì cộng đồng; có trách nhiệm với gia đình, xã hội; có ý chí vươn lên trong học tập, lao động, lập thân, lập nghiệp, làm giàu chính đáng, quyết tâm đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu; mong muốn được tin tưởng, được cống hiến cho đất nước, có việc làm, thu nhập ổn định, đời sống văn hóa tinh thần lành mạnh phong phú, môi trường sống an toàn…”[4]

Tuy nhiên, “Một bộ phận thanh niên sống thiếu lý tưởng, giảm sút niềm tin, ít quan tâm tới tình hình đất nước, thiếu ý thức chấp hành pháp luật, sống thực dụng, xa rời truyền thống văn hóa dân tộc”[5]. Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng này là sự tác động của môi trường sống, đề cao cái tôi của mình, đặt lợi ích cá nhân của mình lên trên lợi ích tập thể, lợi ích cộng đồng, đòi hỏi nhiều mà cống hiến thì ít. Những người này quên rằng, Bác Hồ đã từng dạy: “Nhiệm vụ của thanh niên không phải là hỏi nước nhà đã cho mình những gì. Mà phải tự hỏi mình đã làm gì cho nước nhà”[6].

Trước những thuận lợi và khó khăn, thanh niên Việt Nam nhận thức sâu sắc hơn nữa vị trí, vai trò và sứ mệnh của mình, nâng cao ý thức trách nhiệm, không ngừng nỗ lực, phấn đấu học tập, tu dưỡng, rèn luyện nâng cao trình độ tri thức, đạo đức cách mạng, trau dồi bản lĩnh đi đầu trong cuộc đấu tranh chiến thắng nghèo nàn, lạc hậu, vươn lên làm chủ, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. trước nhân dân. Đây chính là thể hiện sự đổi mới trong nhận thức của thanh niên và tổ chức Đoàn thanh niên hiện nay.